Xã Mường Chanh, huyện Mai Sơn được coi là trung tâm gốm cổ của dân tộc Thái đen ở tỉnh Sơn La. Những năm 1979-1985, gốm Mường Chanh bước vào thời kỳ hưng thịnh nhất, nó có mặt ở khắp các huyện, thị trong tỉnh và cả một số địa phương của vùng Tây Bắc. Đặc biệt, với chất đất sét pha cao lanh đặc trưng của vùng cộng với đôi bàn tay khéo léo của đồng bào dân tộc Thái, đã tạo ra các sản phẩm gốm Mường Chanh độc đáo nức tiếng một thời.
Nằm cách trung tâm thành phố Sơn La khoảng 20 km, ở thung lũng Mường Chanh có nghề làm gốm truyền thống của người dân tộc Thái đen.
Theo các cụ cao niên trong làng chia sẻ: Không biết rõ nghề gốm Mường Chanh có từ bao giờ, song chất liệu, quy trình cùng phương pháp trang trí gốm Mường Chanh được cho là có nhiều điểm tương đồng với đồ gốm thời tiền-sơ sử, cách nay khoảng 2.000 năm.
Nguyên liệu để làm ra sản phẩm gốm Mường Chanh, phải là loại đất dẻo, đất sét pha cao lanh có chất lượng tốt với nhiều màu sắc, như: Xanh xám, đen, vàng, hanh đỏ, loại đất này chỉ ở xã Mường Chanh mới có.
Để lấy đất, sau mỗi vụ gặt lúa, người làm gốm phải đào sâu khoảng 1m ở ruộng mới tới lớp đất làm gốm dày khoảng 20 – 50cm. Sau khi lấy được đất về, phải giã đất thật nhuyễn và dẻo, sau đó mới tạo hình trên bàn xoay bằng thớt gỗ tròn có đường kính khoảng 40cm, cao 20cm, úp trên một trụ gỗ chôn chặt dưới gầm sàn.
Tại thung lũng Mường Chanh có nghề làm gốm truyền thống của người dân tộc Thái đen.
Các nghệ nhân làng gốm Mường Chanh đã tạo ra những sản phẩm gốm không chỉ phục vụ cho cuộc sống đời thường mà còn tôn vinh giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc.
Để tạo ra được một sản phẩm gốm phải trải qua nhiều công đoạn, tất cả đều làm thủ công như: Giã đất, nặn gốm, phơi và nung. Chẳng hạn như làm chum hay lọ, đầu tiên phải rắc một lớp tro mịn chống dính lên bàn xoay, đặt miếng đất sét lên mặt, miết xung quanh cho đất dính chặt vào bàn, dùng gậy gỗ dát mỏng, làm nhẵn mặt đáy, sau đó lấy dao tre cắt đáy kết hợp quay bàn xoay thành một vòng tròn quanh đáy sản phẩm.
Sau khi tạo hình hoàn chỉnh sản phẩm rồi phơi hoặc sấy khô thì đến công đoạn nung gốm. Đây là khâu quyết định chất lượng sản phẩm. Ban đầu, lò được đốt nhỏ lửa để sấy gốm cho khô khi gốm chuyển sang màu hồng lửa, mới tăng thêm củi cho gốm chín.
Để tạo màu sắc cho gốm, người thợ lấy lá cây dẻ cho vào lò rồi lấp cửa, lấp ống khói, trong quá trình ủ, lá dẻ cháy tạo thành khói đen ám vào sản phẩm và sinh ra màu xám đen đặc trưng của gốm Mường Chanh. Thời gian nung gốm mất một ngày một đêm, sau đó ủ tiếp trong lò tạo độ chắc, bền cho gốm và chờ đến khi nguội hẳn mới dỡ lò.
Sản phẩm gốm của người Thái Mường Chanh thuộc loại gốm trơn, không tráng men nhưng nhẹ, bền chủ yếu là gốm gia dụng như: Chum, bình có quai, nồi nấu cách thủy, cối… Các sản phẩm làm ra chủ yếu bán cho người dân địa phương và phục vụ khách du lịch.
Có dịp tới thăm nhà ông Hoàng Văn Nam (bản Noong Ten, Mường Chanh), chúng tôi không khỏi bất ngờ khi trong ngôi nhà sàn nhỏ của ông có rất nhiều sản phẩm gốm mới ra lò. Cũng trong câu chuyện với chúng tôi, ông Nam chia sẻ: “Không biết nghề làm gốm của người dân Mường Chanh có từ lúc nào, nhưng từ ngày còn bé, tôi đã được cùng cha làm gốm và theo mẹ mang gốm đi bán hoặc đổi lấy vải, gạo, gà, lợn…”
Mặc dù, gốm Mường Chanh vẫn được nhiều người ưa chuộng, nhưng do làm gốm tốn nhiều thời gian, công sức nên thế hệ trẻ hiện nay không còn mặn mà với nghề gốm truyền thống của dân tộc mình.
Trải qua bao thăng trầm, các nghệ nhân làng gốm Mường Chanh đã tạo ra những sản phẩm gốm không chỉ phục vụ cho cuộc sống đời thường mà còn tôn vinh giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc. Hi vọng theo thời gian sản phẩm gốm Mường Chanh sẽ tiếp tục phát triển, khẳng định vị trí với từng sản phẩm và luôn giữ bí quyết của nghề truyền thống có bề dày lịch sử lâu năm.
Huyền Chi