Cách trung tâm TP. Hà Nội khoảng 15km, làng nghề dát quỳ vàng Kiêu Kỵ (xã Kiêu Kỵ, huyện Gia Lâm, Hà Nội) là ngôi làng độc nhất vô nhị của cả nước về nghề quỳ vàng, bạc. Những kỹ thuật khéo léo của người nghệ nhân đã tạo nên các sản phẩm tinh xảo, riêng biệt, khiến Kiêu Kỵ trở thành làng nghề có một không hai tại Việt Nam. Theo thời gian, người dân nơi đây vẫn gìn giữ và tìm hướng đi mới để làng nghề truyền thống ngày càng phát triển.
Theo sử sách xưa ghi lại: Nghề quỳ vàng bạc xuất hiện ở làng Kiêu Kỵ cách đây trên 300 năm, dưới thời Hậu Lê. Thuở ấy, ông Nguyễn Quý Trị, người làng Hội Xuyên, xã Liễu Trai (Hải Dương), đỗ tiến sĩ vào năm Quý Mùi, thời Lê Cảnh Hưng (1740-1786) làm quan đến chức Binh bộ Tả Thị lang – Hàn lâm Viện trực học sĩ.
Trong một lần ông đi sứ bên Trung Quốc, ông học được nghề dát dập vàng bạc để sơn son thiếp vàng các đồ thờ cúng, hoành phi, câu đối… và trở về truyền dạy cho dân làng Kiêu Kỵ. Từ đó, người dân nơi đây với bản tính cần cù, tay nghề khéo léo đã đi khắp nơi mang nghề của làng để nhận tô son, thếp vàng các đồ mỹ nghệ, tranh, tượng, ngai thờ, đồ gốm các loại.
Đặc biệt, người làng Kiêu Kỵ còn sơn son, thếp vàng, thếp bạc các công trình kiến trúc của vua chúa và đền, chùa, miếu, điện ở kinh đô. Tiếng lành đồn xa, dần dần khắp nơi trong cả nước đều mời thợ Kiêu Kỵ đến làm.
Cũng theo chia sẻ của nhiều nghệ nhân trong làng: Để có những miếng vàng bạc quỳ, người thợ Kiêu Kỵ phải trải qua 8 khâu chính và hàng chục khâu phụ. Từ những miếng vàng, bạc thật, người ta đập (gọi là đập diệp) cho dài và mỏng rồi cắt thành những hình vuông nhỏ 1 cm2, sau đó đặt vào lá quỳ.
Lá quỳ có cạnh dài 4cm làm từ giấy dó, được người Kiêu Kỵ “lướt” nhiều lần bằng mực tự chế (làm bằng loại bồ hóng đặc biệt, trộn với keo da trâu, tạo cho giấy quỳ bền chắc). Mỗi tập quỳ 500 lá, trên mỗi lá có một mảnh vàng nhỏ, dùng vải diềm bâu gói lại, đặt lên đe đá, dùng loại búa chuyên dụng đập hàng trăm nhát, sao cho mảnh vàng mỏng và tràn bằng lá quỳ.
Một thợ giỏi có thể đập một chỉ vàng thành gần 1.000 lá vàng, có diện tích hơn 1m2. Bí quyết được truyền từ đời này qua đời khác của nghề quỳ vàng, bạc Kiêu Kỵ là công đoạn làm lá để đặt vào các miếng quỳ đủ độ dai, đàn hồi, không bị dính. Chính vì vậy, nghề làm vàng, bạc quỳ rất tinh xảo, tỉ mỉ, đòi hỏi người thợ kiên trì, cần mẫn, cẩn thận, tinh tế.
Có dịp về thăm làng nghề dát vàng, bạc Kiêu Kỵ vào bất cứ thời điểm nào trong năm, không khó để bắt gặp hình ảnh nhộn nhịp người qua lại, tiếng nói cười xen lẫn tiếng búa, tiếng xe chở hàng chạy vang khắp các nẻo đường.
Toàn làng Kiêu Kỵ có gần 50 hộ gia đình kinh doanh vàng quỳ. Công việc sản xuất tại đây lúc nào cũng khẩn trương, sôi động hơn bao giờ hết. Sản phẩm làng nghề Kiêu Kỵ tiêu thụ ở khắp các tỉnh, thành phố trong nước, tập trung nhiều ở Sơn Đồng – Hoài Đức, Đồng Kỵ – Bắc Ninh, Cát Đằng – Nam Định…
Bên cạnh đó, nhiều công trình kiến trúc, di sản quý đều có bàn tay người Kiêu Kỵ trang trí, thếp vàng, thếp bạc nội thất. Chẳng hạn như: công trình Nhà hát Lớn Hà Nội, Bảo tàng Hồ Chí Minh, một số công trình kiến trúc ở Huế, Hội An, Văn Miếu – Quốc Tử Giám, chùa chiền ở thành phố Hồ Chí Minh, Miếu Bà Chúa xứ tỉnh An Giang, nhiều khách sạn lớn trong cả nước…
Đầu năm 2021, Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch chính thức công nhận nghề thủ công truyền thống quỳ vàng bạc Kiêu Kỵ là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Vừa trò chuyện với chúng tôi, vừa thoăn thoắt đôi bàn tay “chại quỳ”, nghệ nhân Nguyễn Văn Hiệp – Người gắn bó với nghề từ nhỏ, gia đình có 4 đời làm nghề quỳ vàng bạc cho biết: Nghề quỳ vàng bạc có rất nhiều công đoạn. Công đoạn nào cũng khó, quan trọng, sai số một chút là ảnh hưởng đến cả sản phẩm. Từ cắt vàng miếng thành từng mảnh nhỏ khoảng 1cm2 hay còn gọi là “cắt dòng” đến khâu đập quỳ, rồi “sang vàng” hay còn gọi là “trại quỳ”; rồi dát quỳ vàng hay còn gọi là “thiếp vàng” trên các sản phẩm, đều đòi hỏi sự tinh tế, bề dày kinh nghiệm và đôi bàn tay khéo léo.
Trân trọng nghề truyền thống của cha ông để lại, người dân làng Kiêu Kỵ luôn có ý thức bảo tồn và phát triển nghề. Không chỉ bảo tồn, phát triển nghề truyền thống, làng nghề dát quỳ vàng Kiêu Kỵ còn trở thành điểm đến hấp dẫn, liên kết với các điểm tham quan khác trên địa bàn Gia Lâm để tạo thành tuyến du lịch làng nghề, tâm linh. Đặc biệt, để giữ nghề truyền thống lâu bền, các nghệ nhân, thợ giỏi làng nghề luôn tích cực truyền nghề cho thế hệ trẻ thông qua các buổi học và các lớp dạy nghề.
Huyền Chi