Trải qua hàng trăm năm phát triển, nghề mây tre đan luôn giữ được những giá trị truyền thống mà ông cha ta để lại và có chỗ đứng nhất định trên thị trường tiêu dùng. Làng nghề mây tre đan Thạch Cầu (xã Nam Tiến, Nam Trực, Nam Định) là một trong số ít các ngôi làng tiêu biểu trong sản xuất mây tre đan, tạo ra những sản phẩm đẹp mắt và tinh xảo, đưa sản phẩm làng nghề dần đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật mây tre đan.
Theo các nghệ nhân trong làng kể lại rằng: Nghề mây tre đan Thạch Cầu có từ bao giờ không ai nhớ rõ, thế nhưng nghề thủ công này đã ăn sâu vào trong tiềm thức của người dân Thạch Cầu như một phần không thể thiếu của mảnh đất và con người nơi đây. Và có lẽ mà bất cứ ai khi tới mảnh đất này đều không quên câu ca quen thuộc như một niềm tự hào của người dân về nghề đan mây tre: “Thúng Thạch Cầu đứng đầu thiên hạ”.
Tiếp tục hỏi thêm các nghệ nhân, chúng tôi được biết: Để làm nên một sản phẩm mây tre đan hoàn thiện, công đoạn đầu tiên phải kể tới là lựa chọn nguyên liệu. Mây và tre để đan đều phải già. Dóng tre càng dài, càng thẳng thì càng tốt. Tre và mây sau khi chặt về phải ngâm dưới ao tối thiểu một tháng để chống mối mọt.
Đến với làng Thạch Cầu, tận mắt chứng kiến quy trình sản xuất mây tre đan mới thấy hết sự đa dạng trong kiểu dáng và mẫu mã.
Người pha tre khéo thì phải tính toán, cân đối để cả cây tre không phải bỏ đoạn nào. Dóng thẳng thì làm nan chính, phần ngọn và gốc dùng để làm cạp và nan dát… Toàn bộ công đoạn pha tre, chẻ nan phải làm liên tục và nhanh bởi để lâu thì tre bị “quánh” (khô). Những sợi mây cũng phải lựa những đoạn già, chẻ mỏng, phơi săn, đến khi buộc lại phải ngâm nước cho mềm, lột thêm một lần nữa cho mỏng… Kỹ thuật nhất là công đoạn chẻ nan chính.
Với dụng cụ là dao cán dài (khoảng 30-35cm), sống dao phải dày, lưỡi mài sắc… từng nan, từng nan mỏng khoảng 1-2mm cứ thế được người dân Thạch Cầu tách ra. Hiếm có nan nào dày quá độ phải “tuốt” lại. Nan chẻ xong thì đan thành phên, chêm chặt, “cải” bốn xung quanh bằng nan dát rồi đem ra lò hun khói rạ cho lên màu “cánh gián” mới đạt tiêu chuẩn.
So với trước đây, thị trường tiêu thụ các sản phẩm mây tre đan phục vụ sản xuất nông nghiệp có phần giảm sút khiến nhiều người dân Thạch Cầu đã dần chuyển sang làm các sản phẩm trang trí nội thất từ những loại nguyên liệu thân thuộc này.
Đặc biệt, trong quá trình phát triển làng nghề, sản phẩm đan lát từ thân cây bèo tây của Thạch Cầu đã dần có chỗ đứng trên thị trường. Với sự kết hợp giữa màu sắc truyền thống chấm phá thêm các nét hiện đại độc đáo, mang bản sắc riêng biệt của làng nghề, sản phẩm thủ công từ thân cây bèo tây rất được ưa chuộng.
Có dịp về thăm làng nghề mây tre đan Thạch Cầu, chúng tôi không khó để bắt gặp hình ảnh các anh con trai đang mải mê chẻ nan, uốn cạp, nứt mây… còn người già, trẻ em và phụ nữ đan phên, sau đó đem ra chợ bán.
Đặc biệt, điều khiến chúng tôi ấn tượng hơn cả chính là những đứa trẻ Thạch Cầu dù ở độ tuổi rất nhỏ chỉ khoảng mười tuổi đã thoăn thoắt đưa tay đan tre. Những cụ ông, cụ bà dù đã qua độ tuổi thất thập vẫn cặm cụi gắn bó với nghề. Phải chăng, điều này đã giúp cho nghề truyền thống của Thạch Cầu luôn được gìn giữ và phát triển cho tới tận ngày hôm nay.
Đến với làng Thạch Cầu, tận mắt chứng kiến quy trình sản xuất mây tre đan mới thấy hết sự đa dạng trong kiểu dáng và mẫu mã. Những sản phẩm mây, tre đan với đủ màu sắc được tạo ra dưới những đôi bàn tay lành nghề của các nghệ nhân trong làng khiến chúng tôi không khỏi thích thú, tò mò. Chỉ từ những loại cây có sẵn trong tự nhiên: cây mây, cây tre… các nghệ nhân đã thổi hồn vào chúng, tạo ra những sản phẩm tinh xảo làm mê đắm lòng người. Những sản phẩm này không chỉ làm vật dụng trong gia đình, mộc mạc đậm chất làng quê mà còn mang nét tự nhiên hết sức quyến rũ, có giá trị sử dụng và yếu tố thẩm mỹ.
Huyền Chi