ASEAN trước thách thức “an ninh hoá” kinh tế toàn cầu

ASEAN đang đối mặt với nhiều thách thức.

Theo các chuyên gia, các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) không thể để khu vực trở thành “chiến trường kinh tế” của các cường quốc. Khối cần phải khéo léo xử lý những thách thức địa kinh tế này mà không bị cuốn vào vòng xoáy “an ninh hoá” quá mức.

Cụ thể, theo Julia Tijaja, nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm Nghiên cứu ASEAN (Viện ISEAS – Yusof Ishak), khối cần tránh để “chương trình an ninh hoá” lấn át các lợi ích kinh tế. Khi thiếu các tiêu chuẩn rõ ràng như chuẩn mực quốc tế, yêu cầu minh bạch, cơ chế kháng nghị các biện pháp an ninh có nguy cơ bị lạm dụng.

Chuyên gia này cho rằng, nếu không có cơ chế giám sát đa phương, quyền lực có thể bị sử dụng một cách mơ hồ, chẳng hạn thông qua việc đơn phương viện dẫn “thuế an ninh quốc gia”, mở rộng kiểm soát đầu tư nước ngoài, lập “danh sách thực thể không đáng tin cậy” hoặc áp đặt thuế tuỳ tiện.

Việc các cường quốc leo thang những biện pháp này sẽ làm xói mòn lợi ích hợp tác quốc tế lâu nay, giảm khả năng tương tác, và gây thiệt hại nặng nề cho các nền kinh tế mới nổi, đi ngược lại tinh thần khu vực chủ động, cởi mở và bao trùm của ASEAN.

Về tổng thể, quy mô kinh tế ngày càng lớn của ASEAN là “vùng đệm” giúp chống chịu các cú sốc bên ngoài. Lập trường lâu dài của khối, không liên kết, bao trùm cũng khiến Đông Nam Á trở thành điểm đến an toàn cho các ngành công nghiệp và quốc gia đang tìm cách đa dạng hóa chuỗi cung ứng.

Mặt khác, ông Muhammad Habib Abiyan Dzakwan, nghiên cứu viên tại CSIS Indonesia, phụ trách quan hệ quốc tế và quản lý rủi ro thiên tai chỉ ra, ASEAN có sẵn nhiều khuôn khổ và nền tảng để tập hợp đối tác mà không cần chọn phe hoặc tạo cảm giác “ngả về bên nào”, đồng thời có thể thúc đẩy đồng thuận trong những lĩnh vực mà chủ nghĩa đa phương đang suy yếu.

Tuy nhiên, cùng với lợi thế là không ít thách thức đối với ASEAN. Sự đa dạng về năng lực kinh tế, vị thế địa chính trị khác nhau so với các cường quốc, cùng cơ chế đồng thuận thường dẫn tới các quyết định “thoả hiệp tối thiểu”, thiếu sức mạnh thực thi.

Ông Dzakwan cho rằng, về mặt thể chế, cách tiếp cận theo “ba trụ cột” của ASEAN, tách biệt giữa an ninh chính trị và hợp tác kinh tế lại làm giảm hiệu quả phản ứng trước các vấn đề “an ninh – kinh tế” đan xen. Ở một góc độ nào đó, ASEAN đang trở thành “nạn nhân của chính thành công của mình” khi đã quá quy chuẩn hóa cấu trúc ba trụ cột này.

Khi thiếu một chiến lược chung, ASEAN và từng quốc gia thành viên có nguy cơ bị lợi dụng vào mục tiêu an ninh của bên ngoài. Một số nước thành viên đã đàm phán song phương với các đối tác lớn; nhưng nếu những thoả thuận đó nghiêng lệch – chẳng hạn chứa điều khoản xuất xứ quá khắt khe hoặc mang tính chính trị – thì có thể tạo tiền lệ xấu, làm suy giảm uy tín và vai trò trung tâm của ASEAN.

“Do đó, ASEAN cần tăng cường điều phối, đặc biệt giữa các nền kinh tế lớn như Indonesia, Malaysia, Thái Lan, Việt Nam và Philippines, để chia sẻ quan điểm và thống nhất lập trường. Các cuộc trao đổi, dù chính thức hay phi chính thức, sẽ giúp củng cố vị thế chung của khối và bảo đảm rằng ưu tiên quốc gia không mâu thuẫn với lợi ích khu vực”, chuyên gia này nói thêm.

Đồng thời, ASEAN nên phối hợp với các đối tác cùng chí hướng để giảm rủi ro từ việc “vũ khí hoá” kinh tế, thông qua việc xây dựng tiêu chuẩn, chia sẻ thông tin và giám sát rủi ro.

Hiệu quả phối hợp đòi hỏi vai trò lãnh đạo. Khu vực cần một tầm nhìn rõ ràng hơn về cách cân bằng giữa khả năng tự cường kinh tế và sự cởi mở, cũng như định vị bản thân giữa chuỗi cung ứng toàn cầu đang dịch chuyển.

Ưu tiên hàng đầu của ASEAN là thống nhất các bước đi chiến lược để điều phối và quản lý mối liên hệ giữa an ninh và kinh tế. Khối đã có sẵn cơ sở pháp lý, được quy định trong Hiến chương ASEAN và Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á (TAC), để xử lý toàn diện các vấn đề an ninh khu vực.

Nhiều cơ chế đã tồn tại như Hội đồng Điều phối ASEAN (ACC) có nhiệm vụ bàn bạc các vấn đề liên trụ cột; Tầm nhìn ASEAN về Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương (AOIP) năm 2019 nhấn mạnh vai trò trung tâm, tính mở và hợp tác của khối trong khu vực đang cạnh tranh gay gắt; và gần đây là Nhóm công tác Địa kinh tế ASEAN (AGTF), được thành lập nhằm xây dựng chiến lược ứng phó bất ổn thương mại toàn cầu và tăng cường khả năng chống chịu kinh tế.

Logo của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á được vẽ trước Tháp đôi Petronas của Malaysia vào thứ Sáu.

Như Rania Teguh, nghiên cứu viên tại Cục Nghiên cứu Kinh tế Đông Á, Đại học Quốc gia Australia nhận định, thách thức lớn nhất đối với ASEAN là sử dụng hiệu quả các cơ chế này, tránh để các cuộc thảo luận bị “chia cắt” theo từng trụ cột.

Về hành động cụ thể, ASEAN cần tăng cường hợp tác trong các chuỗi cung ứng trọng yếu dễ bị gián đoạn bởi căng thẳng địa chính trị, đặc biệt trong lĩnh vực nguyên liệu, công nghệ quan trọng, và các ngành thiết yếu như lương thực, năng lượng và y tế.

Hợp tác nên tập trung vào việc nâng cao kết nối và năng lực khu vực, theo dõi rủi ro và các điểm nghẽn tiềm ẩn, đảm bảo các cam kết song phương hay khu vực, phù hợp với tầm nhìn chung về chuỗi cung ứng bền vững.

ASEAN cần xây dựng câu chuyện riêng của mình về cách nhìn nhận và ứng phó với các vấn đề địa chính trị, dựa trên lợi ích của khu vực, chứ không bị dẫn dắt bởi bất kỳ cường quốc nào. Khối nên nhấn mạnh giá trị của các cơ chế sẵn có, năng lực đối thoại, và cam kết kiên định với chủ nghĩa đa phương dựa trên luật lệ.

Cuối cùng, ASEAN cần đưa yếu tố “địa kinh tế” vào chương trình hợp tác chung. AGTF là bước khởi đầu quan trọng, giúp xác định ưu tiên điều phối trong các vấn đề địa kinh tế. Tuy nhiên, các cuộc thảo luận về chủ đề này phải được coi là vấn đề “liên trụ cột”, kết hợp cả góc nhìn kinh tế và an ninh, để đưa ra phản ứng toàn diện.

Một cơ chế cấp cao có khả năng đưa ra khuyến nghị nhanh cho lãnh đạo ASEAN về các vấn đề này sẽ là lý tưởng, với sự tham gia của các chuyên gia liên ngành và sự hỗ trợ từ Ban Thư ký ASEAN.

ASEAN cần tự bảo vệ nền kinh tế của mình theo cách riêng, tránh để các thế lực bên ngoài “an ninh hoá” quá mức lĩnh vực kinh tế. Khối vẫn còn không gian chiến lược để hành động, và cuộc họp chung của các Bộ trưởng ngoại giao và kinh tế ASEAN sắp tới trước Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 sẽ là thời điểm thuận lợi để bắt đầu.

Cẩm Anh